Aleksander Gwiazda
Dzisiaj mało, kto pamięta, że w krajobrazie Gliwic dominował kiedyś staw Kłopot. Zagadką jest skąd taka jego nazwa i czy był pochodzenia naturalnego czy też sztucznego. Pierwszy jego obraz pokazano na mapie Gliwic sporządzonej na rozkaz króla Prus Fryderyka II przez jego korpus inżynieryjny w ramach przygotowań do następnej wojny śląskiej (okres pomiędzy 2. a 3. wojną śląską). Przygotowanie map nadzorował major Christiana von Wrede. W latach 1747-1753 opracował on wojskowe mapy Śląska wydane w albumie „Krieges-Carte von Schlesien”1. Album ten zawierał 195 arkuszy rękopiśmiennych w skali 1:33333 oraz arkusze uzupełniające (w sumie 205 arkuszy, które są dostępne Staatsbibliothek Preuβischer Kulturbesitz w Berlinie).2 Egzemplarz atlasu, oprawiony w czerwoną skórę ze złotymi inicjałami FR, wręczono królowi. Major Wrede został za wykonaną pracę został awansowany na podpułkownika. Atlas ten stanowił tajemnicę wojskową Prus do roku 1919, czyli do końca istnienia państwa pruskiego.
Należy podkreślić, że sama nazwa staw, utrzymana w niemieckiej wersji jego nazwy, a mianowicie Der Klopot Teich, sugeruje, że był on raczej płytki, gdyż generalnie staw to mały (w porównania do jeziora) zbiornik wodny pozbawiony strefy głębinowej.3 Brak strefy głębinowej oznacza po pierwsze, że głębokość stawu waha się w zakresie kilku metrów (zwykle do 2 m).4 Po drugie oznacza także, że całe dno stawu może być porośnięte dość gęsto roślinnością wodną lub przybrzeżną (jak ławica przybrzeżna zwykłego jeziora).5 Jest także możliwe, że z biegiem czasu staw coraz bardziej się zabagnia lub torfowieje. Jest bardzo prawdopodobne, że taki proces przebiegał przez setki lat także w obrębie stawu Kłopot. Jednakże przez te lata Staw ten stanowił prawdopodobnie rezerwuar wody pitnej dla okolicznych mieszkańców, w tym gliwiczan. Z dużą dozą pewności można powiedzieć, że dotyczyło to mieszkańców wsi Trynek, której nazwa pochodzi od niemieckiego Die Tränke czyli wodopój.6 Poniżej przedstawiono mapę Okolic Gliwic z roku 1790 sporządzoną na bazie mapy Wredego. Na planie zaznaczono staw Kłopot w sposób mogący sugerować, że w tym czasie był on już dość zarośnięty i zamulony.
Sama nazwa stawu po raz pierwszy zapisana jest na mapie Gliwic datowanej na rok 1812. Staw ten opisany jest na niej jako Der Klopot Teich. Jednakże na podstawie wersji tej mapy nie można określić, w jakim stanie był wtedy Staw (mapa woskowa pruska z roku 1827, tak zwana Urmesstischblatt, Bande III Blatt 3, pokazuje staw Kłopot w kolorze zielonym). Mapę z roku 1812 zaprezentowano poniżej, gdyż zawiera dodatkowe informacje dotyczące okolic Stawu i samych Gliwic. Widać na niej z jednej strony dość precyzyjne zaznaczony przebieg linii brzegowej stawu i jego położenie, czego nie można powiedzieć o mapie Wredego. Staw Kłopot położony był pomiędzy wsią Trynek (dzisiejsza ulica Pszczyńska od ulicy Mikołowskiej do ulicy Bojkowskiej), Przedmieściem Bytomskim (dzisiejsze ulice Mikołowska i Dworcowa) oraz rozlewiskiem rzeki Kłodnicy. Mapa ta pokazuje też ulicę biegnącą od Przedmieścia Bytomskiego do stawu Kłopot (dzisiejsza ulica Dunikowskiego), przy której znajduje się dom z dość dużym sadem. Ulicę tę także nazywano Kłopot, co pokazuje plan Gliwic z roku 1891. Można ją także znaleźć na mapie katastralnej Gliwic z roku 1884.8 Już wtedy Staw także pokazany jest, jako obszar zielony, czyli raczej porośnięty roślinnością. Kronika Gliwic wskazuje, że ostateczne zasypanie Stawu miało miejsce w roku 1890.9 Jednakże nazwa tego miejsca przetrwała do początków XX wieku w innych nazwach miejscowych. Należy podkreślić, że w trakcie XIX wieku nazwa Stawu zmieniła się z Klopot na Kloppot, co pokazuje porównanie zaprezentowanych planów Gliwic z początku i końca XIX wieku.
Biorąc pod uwagę przedstawioną, pobieżna analizę tematyki stawu Kłopot, jako punktu geograficznego Gliwic należałoby zadać pytanie dlaczego nie został on przedstawiony na panoramie miasta autorstwa Fryderyka Bernarda Wernhera, która powstała pomiędzy rokiem 1750 a 1800. W miejscu Stawu Wernher pokazał jedynie pola uprawne. Stąd też autor podjął próbę przedstawienia tej ryciny z uwzględnieniem lokalizacji Stawu oraz jego obrysu w zgodzie z późniejszymi mapami. Poprawioną panoramę Gliwice zaprezentowano poniżej. Kolor zielony sugeruje zarastanie stawu przez roślinność oraz jego zamulanie.
Można zwrócić uwagę, że rysunek Wernhera nie pokazuje także koryta dzikiej Kłodnicy (wilde Klodnitz), które zaznaczone jest na pokazanych planach miasta. Istniała ona jeszcze na początku XX wieku, kiedy nazywano ją Wiener Bache. Śladem koryta dzikiej Kłodnicy w urbanistycznej strukturze Gliwic są obecna Aleja Przyjaźni i ulica Piramowicza. Aby przybliżyć położenie prezentowanych miejsc na dzisiejszym planie Gliwic zaprezentowano poniżej zdjęcie satelitarne miasta z naniesionymi z mapy z roku 1812 miejscami, które przedstawiono w tym opracowaniu oraz zarysem stawu Kłopot (też z roku 1812). Pozwala to uświadomić sobie, jak dużym zbiornikiem wodnym był ten staw i jak tereny z nim związane na trwale wpisały się w historię Miasta.
Opisana historia pokazuje, że nawet w naszej najbliższej okolicy historia może nas zaskakiwać i przynosić informacje, które pozwalają lepiej zrozumieć Nasze Miasto i jego dzieje. A staw Kłopot, powinien na trwałe wpisać się w historyczną panoramę i narrację Gliwic.
Przypisy
1. G. Bosy, Atlas Krieges-Carte von Schlesien Christiana Friedricha von Wrede jako źródło do rekonstrukcji krajobrazu kulturowego Dolnego Śląska w połowie XVIII w., Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 2015, nr 29, s. 39-52,
2. A. Konias, Kartografia topograficzna państwa i zaboru pruskiego od II połowy XVIII wieku do połowy XX wieku, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej, Słupsk 2010,
3. J. H. Reichholf: Tereny wilgotne, Świat Książki, Warszawa 1998,
4. F. A. Forel, Handbuch der Seenkunde: allgemeine Limnologie, J. Engelhorn, Stuttgart 1901, s.4. Można zaznaczyć, że François Alphonse Forel jest twórcą limnologii, czyli nauki o hydrologii jezior.
5. Strefa przybrzeżna jeziora to litoral a głębinowa (niewystępująca w stawach) to profundal.
6. https://pl.wikipedia.org/wiki/Trynek_(Gliwice)
7. M. Michnik, The archaeological investigation in Gliwice – an introduction, s.7-22, w: M. Michnik, J. Piekalski (red.), Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia 2012, tom 16, Archaeology of a pre-industrial town in Silesia. Case study Gliwice.
8. W 2. Połowie XX wieku ulica ta nosiła nazwę Stawowa.
9. http://www.sbc.org.pl/…/GRUSS%20AUS%20GLEIWITZ_06%20Rozkwit…